ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU

TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI

MAREŞAL AHMET İZZET PAŞA

(Askerî ve Siyasî Hayatı)

Prof. Dr. METİN AYIŞIĞI

ANKARA – 2013

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ
IX

KISALTMALAR
XI

BİBLİYOGRAFYA
XIII

GİRİŞ
1 BİRİNCİ BÖLÜM

BAŞLANGIÇTAN BALKAN HARBİ’NE KADAR

AHMET İZZET PAŞA

A) Ailesi, Tahsil Hayatı ve Askerlik Mesleğine Girmesi
1) Ailesi
2) Tahsil Hayatı
3) Askerlik Mesleğine Girmesi

B) Aldığı İlk Görevler
1) İlk Görevleri ve Yükselmesi
2) Sofya’da Komiser Kâtipliği

C) 1897 Osmanlı-Yunan Harbi’ndeki Faaliyetleri
1) 1897 Yunan Harbi’nin Sebepleri ve Cereyanı
2) Mütareke Görüşmelerinde Ahmet İzzet Paşa
3) 1897 Osmanlı-Yunan Harbi Hakkındaki Görüşleri

D) II. Meşrutiyet’in İlanına Kadar Ahmet İzzet Paşa
1) Yeni Görevleri
2) Yemen’ e İlk Gidişi

E) Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Reisi Ahmet İzzet Paşa
1) Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Riyasetine
2) Orduyu Yeniden Teşkilatlandırması
3) Seferberlik Planları Hazırlaması

a) 1 Numaralı Harekât Planı
b) 4 Numaralı Harekât Planı
c) 5 Numaralı Harekât Planı

F) Yemen Meselesi’nde Ahmet İzzet Paşa
1) Yemen Kuvâ-yi Umumîye Kumandanlığına Tâyini
2) Yemen’e İkinci Defa Gidişi
3) Yemen İçin Hazırladığı Harekât Planları
4) Harekâtın Başlaması
5) Yemen Meselesi’nin Sona Ermesi
6) Yemen’den Ayrılışı ve A’yân Meclisi Üyeliğine Tâyini

İKİNCİ BÖLÜM

BALKAN HARBİ’NDEN BİRİNCİ CİHAN HARBİ’NİN

SONUNA KADAR AHMET İZZET PAŞA

A) Balkan Harbindeki Faaliyetleri
1) Balkan Harbi’nin Sebepleri
2) İç Siyasî Gelişmeler ve Harp İlânı
3) Birinci Balkan Harbi
a) Londra Konferansı
b) Bâbıâli Baskını
4) Ahmet İzzet Paşa’nın Başkumandan Vekilliği
a) Bolayır Muharebesi
b) Şarköy Çıkarması
5) İkinci Balkan Harbi
a) Harp Öncesi Askerî ve Siyasî Gelişmeler
b) İkinci Balkan Harbi’nin Başlaması
c) Ahmet İzzet Paşa’nın Harbiye Nazırlığına Tâyini
6) Kırklareli ve Edirne’nin Geri Alınması
7) Balkan Harbi Sonrasında Siyasî Gelişmeler
8) Balkan Harbi Üzerine Bazı Tenkidler

B) Harbiye Nazırı Ahmet İzzet Paşa
1) Harbiye Nezaretine Tâyini
2) Divân-ı Harb Tesisine Dair Faaliyetleri
3) Ordunun Islahına Dair Faaliyetleri
4) Harbiye Nezaretinden Ayrılması

C) Birinci Cihan Harbi’ne Kadar Ahmet İzzet Paşa
1) Livadya Seyahati İçin Görevlendirilmesi
2) Arnavutluk Tahtına Adaylığı Meselesi
a) Arnavutluk’un Bağımsızlığını Kazanması
b) Arnavutluk Tahtına Aday Gösterilmesi

D) Birinci Cihan Harbi’nde Ahmet İzzet Paşa
1) Osmanlı Ordularının Kafkas Cephesindeki Hareketleri
2) İkinci Ordu Kumandanlığı
3) Kafkas Orduları Grup Kumandanlığı
4) Hindistan Projesi
5) Brest-Litowsk ve Bükreş Konferanslarına Katılması

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SADRÂZAM AHMET İZZET PAŞA

A) Ahmet İzzet Paşa Hükümeti’nin Kuruluşu
1) Ahmet İzzet Paşa’nın Sadâretini Hazırlayan Olaylar
2) Sadrâzamlığa Tâyini ve Kabineyi Kurması
3) Ahmet İzzet Paşa Hükümeti’nin Programı
4) Ahmet İzzet Paşa Hükümeti’ne Karşı Tepkiler
5) İçteki Huzursuzluklara Karşı Aldığı Tedbirler

B) Mondros Mütarekesinin İmzalanması
1) Mütareke Öncesinde Siyasî Gelişmeler
2) Mondros Mütarekesi Görüşmeleri
3) Mondros Mütarekesi’nin Tatbiki
4) Mondros Mütarekesi’nin Tatbikine Tepkiler

B) Ahmet İzzet Paşa’nın Sadaretten Ayrılması
1) Ahmet İzzet Paşa’nın Ayrılma Sebepleri
2) Ahmet İzzet Paşa’nın İstifası
3) Ahmet İzzet Paşa’nın istifası Hakkında Bazı Görüşler
4) İstifası Sonrasındaki Siyasî Gelişmeler

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİNDE AHMET İZZET PAŞA

A) Ahmet İzzet Paşa’nın Meclis-i Vükela Azalığı
1) Meclis-i Vükela Azalığına Tâyini
2) Malta Sürgünleri Konusundaki Tepkisi
3) Mustafa Kemal Paşa’nın Azline Karşı Tepkisi
4) Meclis-i Vükela Azalığından İstifası
5) İstifasına Karşı Tepkiler
6) Damat Ferit’in Ahmet İzzet Paşa Aleyhindeki Faaliyetleri
7) Ali Rıza Paşa Kabinesini Desteklemesi
B) Ahmet İzzet Paşa’nın Dahiliye Nazırlığı
1) Dâhiliye Nazırlığına Tâyini
2) Mustafa Kemal Paşa İle Bilecik Mülakatı
3) Ahmet İzzet Paşa ve Arkadaşlarının Ankara’ya Götürülmeleri
4) Müzakere Heyetinin İstanbul’a Dönüşü
5) Dâhiliye Nazırlığından İstifası

C) Ahmet İzzet Paşa’nın Hâriciye Nazırlığı
1) Hâriciye Nazırlığına Tâyini
2) Ankara Hükümeti ile Olan Münasebetleri
3) Yusuf Kemal Bey İle Görüşmesi
4) Üçler Konferansı’na Katılması
5) Hâriciye Nazırlığından İstifası
6) Ahmet İzzet Paşa’nın Emekliye Sevk Edilmesi

D) Ahmet İzzet Paşa ve Mandaterlik Meselesi
1) Mandaterlik Meselesinin Gündeme Gelmesi
2) Kamuoyundaki Mandaterlik Fikri ve Ahmet İzzet Paşa’nın
Mandaterliği 3) Ahmet İzzet Paşa’ya Atfedilen Bir Lâyiha

Ahmet İzzet Paşa’nın Vefatı

S O N U Ç

GENEL DİZİN

RESİMLER ve BELGELER

ÖNSÖZ

Mareşal Ahmet İzzet Paşa, askerlik mesleğinin en yüksek rütbesi olan mareşalliğe kadar yükselen, ayan üyeliği, sadrazamlık, meclis-i vükela âzalığı, dâhiliye ve hâriciye nazırlıklarında bulunan Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde ve Millî Mücadele’de önemli bir mevki işgal eden asker ve devlet adamıdır. Onun hayatını incelemek, aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerini, bilhassa Millî Mücadele’nin siyasî tarihini incelemek demektir. Buna rağmen Ahmet İzzet Paşa’nın 39 yıl aralıksız süren devlet hizmetleri hakkında bugüne kadar hiç bir çalışma yapılmamıştır. Bu bakımdan çalışmamız, bu unutulmuş kıymeti yeni kuşaklara tanıtma ve tarihimizin önemli bir bölümüne ışık tutma gayesini de taşımaktadır. O, Osmanlı Devleti’nin en önemli mevkilerinde bulunmuş, dürüstlüğü ve tecrübesi sebebiyle, en ümitsiz durumlarda “zor günlerin adamı” olmuştur. Osmanlı Devleti tarihe mâl olup, yerini genç Türkiye Cumhuriyeti’ne bırakırken, tarihe son Osmanlı Hâriciye Nazırı olarak geçmiştir.

Bu çalışmamızın birinci bölümünde, Ahmet İzzet Paşa’nın ailesi, tahsil hayatı ile Balkan Harbi’ne kadar yaptığı vazifeler incelenmiştir. İkinci bölümde, Balkan Harbi’nden Birinci Cihan Harbi’nin sonuna kadar olan faaliyetleri anlatılmıştır. Üçüncü bölümde, sadâret dönemine ait faaliyetlerinin bir tahlili yapılmıştır. Dördüncü bölümde ise, Millî Mücadele döneminde almış olduğu görev ve hizmetleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca, Ahmet İzzet Paşa’nın faaliyetleri yanında, onun düşünce ve görüşlerini belirtmek suretiyle, şahsiyetini daha açık olarak ifade edebilmek için, imkânlar dâhilinde söz ve yazılarına da yer verilmiştir. Bunların bazılarını sadeleştirerek alırken, bazı yerlerde de olduğu gibi bırakmak mecburiyetinde kaldık.

Tarihe mal olmuş büyük bir şahsiyetin askerî ve siyasî hayatını inceleme fırsatını bana veren, çalışmalarım esnasında daima teşvik ve yardımlarını esirgemeyerek bana yol gösteren, kıymetli hocam Prof. Dr. Kemal Beydilli’ye teşekkür ve şükran borçluyum. Ayrıca yakın ilgi ve desteği dolayısıyla Prof. Dr. Ali İhsan Gencer’e ve çalışmalarım esnasında yardımlarını benden esirgemeyen Doç. Dr. Mahir Aydın’a teşekkürü bir borç bilirim.

Metin AYIŞIĞI

İkinci Baskıya

ÖNSÖZ

Mareşal Ahmet İzzet Paşa, askerlik mesleğinin en yüksek rütbesi olan mareşalliğe kadar yükselen, ayan üyeliği, sadrazamlık, meclis-i vükela âzalığı, dâhiliye ve hâriciye nazırlıklarında bulunan Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde ve Millî Mücadele’de önemli bir mevki işgal eden asker ve devlet adamıdır.

Yaşadığı dönem itibariyle yakın tarihimiz açısından pek çok önemli olaya tanık olmuş, ya da görevi icabı içinde bulunmuştur. Sırasıyla Sultan II. Abdülhamid, Sultan V. Mehmed Reşad ve VI. Mehmed Vahideddin dönemlerinde çok önemli mevki ve görevlerde bulunmuştur.

Onun hayatını incelemek, aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerini, bilhassa Millî Mücadele’nin siyasî tarihini incelemek demektir.

Bilindiği üzere, eserin ilk baskısı 1997’ de gerçekleşmiştir. O tarihten bu yana birçok yeni belge ve çalışma ortaya çıkmıştır. Bu anlamda yeni bir baskının yayımı, daha geniş gözden geçirmelerde bulunma fırsatını vermiştir. Özellikle Yemen Meselesi ile Milli Mücadele Bölümüne bazı ilaveler yapılmıştır. Bunlar, eserin bütünlüğünün bozulmaması açısından sınırlı kalmıştır. Tekrar gözden geçirme sırasında bazı yazım hataları elden geldiğince düzeltilmiştir.

Elbette hiçbir çalışma son ve en mükemmel çalışma değildir. Ancak eserin yeniden basılmasının gerekliliğini gören ve buna karar veren Türk Tarih Kurumu yetkililerine teşekkürü bir borç bilirim.

Metin AYIŞIĞI